Algemene vraagstelling
Internationale invloeden kenmerken de populaire muziek van Europa vanaf tenminste de vroegmoderne tijd. We hebben het dan over populaire muziek in de zin van nieuwe muziek voor brede groepen van de bevolking zonder bijzondere muzikale scholing. Die invloeden zorgden gedurende eeuwen voor een convergentie van lokale muziekstijlen tot een algemene Europese muzikale taal.
Om de ontwikkeling van die gemeenschappelijke taal te kunnen reconstrueren, moeten de belangrijkste bronnen worden opgespoord. Dat kan een hof zijn, of een stad met een rijk cultureel leven. Zo'n bron lijkt het Franse hof in Versailles te zijn geweest. Voor dit onderzoek zoomen we in op Jean-Baptiste Lully (1632–1687), de lievelingscomponist van Lodewijk XIV. Zijn melodieën lijken vaak voor te komen in Nederlandse bronnen van populaire muziek, zoals liedboeken en eenstemmige instrumentale handschriften. Dit beeld komt althans naar voren uit werkgroepen die Utrechtse studenten Muziekwetenschap de afgelopen jaren hebben gevolgd en uit enkele scripties die daaruit zijn voortgevloeid. Het voorgestelde onderzoek wil die indruk toetsen en proportioneren. Hoe groot was de invloed van Lully op de muziek in Nederland, in het bijzonder op de populaire muziek? Het gaat dan in eerste instantie niet om stilistische beïnvloeding, maar om het feitelijke gebruik van melodieën van Lully voor Nederlandse liederen of als instrumentale muziek.
Onderzoeksstrategie
Hoe vindt men alle melodieën van Lully die in Nederland voor liederen of in instrumentale, meestal eenstemmige, zettingen zijn overgeleverd? De naam van de componist staat maar zelden in Nederlandse bronnen vermeld, en ook de oorspronkelijke Franse titels of beginregels ontbreken vaak.
Geliefde melodieën konden meermaals voor verschillende liedteksten worden gebruikt, door verschillende dichters. Soms zelfs heel vaak: op de melodie van 'Bell'Iris' uit Lully's Ballet de l'Impatience (1661) zijn zo'n 200 Nederlandse liedteksten overgeleverd, tot in de 19e eeuw toe. In de Nederlandse Liederenbank kan men op eenvoudige wijze een overzicht van dergelijke contrafacten oproepen. De zangwijzen kwamen ook terecht in drukken en handschriften met eenstemmige populaire muziek (ook wel "speelmanshandschriften" genoemd), vaak onder onherkenbare titels. Van meer dan 50 melodieën die in Nederland circuleerden, is inmiddels duidelijk dat ze door Lully zijn gecomponeerd. Hoeveel melodieën nog niet geïdentificeerd zijn, is onbekend.
Om alle melodieën te identificeren dienen zich twee werkwijzen aan:
1. Van alle afzonderlijke melodieën ("melodienormen") die in de Liederenbank aanwezig zijn uit de periode 1650-1750 wordt onderzocht of ze mogelijk van Lully zijn. Dat gebeurt via RISM-OPAC (waarin men op muzikale inhoud kan zoeken in handschriften uit heel Europa) en via de melodieënzoekmachine van de Nederlandse Liederenbank. Voor de laatste actie bevat de Liederenbank eigenlijk nog onvoldoende melodienotaties uit de bedoelde periode. Dat is een belangrijk actiepunt voor de middellange termijn: het aanvullen van melodienotaties in de Liederenbank. Een effectief alternatief is om de meest kansrijke melodieën van Lully in de Liederenbank op te nemen. Welke melodieën het meest kansrijk zijn, kan blijken uit opname van die melodieën, op naam, in muziekhandschriften en -drukken, hetzij uit Nederland of uit andere Europese landen. Ook hier kan RISM-OPAC goede diensten bewijzen. De aanleg van zo'n doorzoekbare verzameling populaire Lully-melodieën is dus een eerste belangrijke stap in dit onderzoek. Een geschikt handschrift om mee te beginnen is MS Berkeley 890, gedateerd Amsterdam 1686, grotendeels gewijd aan eenstemmige notaties van airs en balletten van Lully. Onderwijl kan een overzicht worden opgesteld van soortgelijke handschriften en drukken uit binnen- en buitenland, om het corpus aan te toetsen en zo nodig mee aan te vullen.
2. Op de middellange termijn, wanneer de Liederenbank goed voorzien is van muzieknotaties uit de periode 1650-1750, wordt vanuit de Werken van Lully (of vanuit het genoemde, nog samen te stellen corpus populaire Lully-melodieën) per melodie onderzocht of die voorkomt in het melodiebestand van de Liederenbank. Op middellange termijn moet het mogelijk zijn het leeuwendeel van de in Nederlandse bronnen genoteerde melodieën uit de periode 1650-1750 doorzoekbaar te coderen met behulp van de WITCHCRAFT invoermodule. Dit kan worden gedaan met behulp van studenten muziekwetenschap tijdens stages aan het Meertens Instituut. Tot op heden zijn er tijdens studentenwerkgroepen indrukwekkende aantallen melodieën ingevoerd. Die moeten met een gecoördineerde stage-actie nog aanmerkelijk vergroot kunnen worden. Het Meertens Instituut heeft een basisbudget voor stagiairs en waar nodig kan dat worden aangevuld met geld van de Nederlandse Dataprijs Geesteswetenschappen 2014, dat wij voor een pilotproject muzikale data-invoer hebben gereserveerd.
Een cruciaal instrument bij deze zoekoperaties is de melodieënzoekmachine van het Meertens Instituut, die is geïntegreerd in de Nederlandse Liederenbank. Het prototype van de zoekmachine werd ontwikkeld in het project WITCHCRAFT (2006-2010) en in vervolgprojecten robuust gemaakt voor publieksgebruik om tenslotte in de Liederenbank te worden geïntegreerd. In de loop van 2015 dient dat proces te worden afgerond. Inmiddels is er tijdens onderwijswerkgroepen de nodige ervaring opgedaan met de invoer van melodieën en met het zoeken in de diverse zoekmachines. Daarnaast zijn in het E-humanities onderzoeksproject Tunes & Tales nieuwe inzichten ontwikkeld ten aanzien van variatie en stabiliteit binnen de mondelinge overlevering. Omdat de melodieën van populaire muziek vaak mondeling werden doorgegeven (hetgeen blijkt uit de variatie in de noteringen), is het dringend gewenst die nieuwe inzichten in de melodieënzoekmachine te integreren. Hier ligt een taak voor een specialist op het gebied van Music Information Retrieval.
Nadat bovenstaande acties zijn uitgevoerd beschikken we over een zo nauwkeurig mogelijk overzicht van Lully's melodieën en hun gebruik in de Nederlandse Republiek. Met behulp van de Liederenbank kan dat worden gekwantificeerd naar percentages van de algehele muziekconsumptie en met de introductie van de factor tijd naar visualisaties van de conjunctuur van de populariteit van Lully's muziek in Nederland. Naar verwachting loopt die tot ver in de achttiende eeuw door.
"Lully in Holland" kan te zijner tijd als blauwdruk dienen voor soortgelijke projecten die de uitstraling van Lully's muziek in andere Europese landen onderzoeken. Duitsland en Scandinavië lijken kansrijke gebieden voor een enthousiaste Lully-receptie, mogelijk ook Engeland. Voor Zuid-Europa is dat voor mij een open vraag. Een Europees onderzoeksproject "Lully in Europe" ligt in het verschiet.
Muziekhistorische inbedding
Aannemende dat een sterke uitstraling van Lully's muziek op andere Europese landen kan worden aangetoond, dan is de vraag hoe de verspreiding van zijn muziek in zijn werk ging. Waar en wanneer werden zijn opera's uitgevoerd, door wie en in welke taal? In hoeverre circuleerden er partituren van zijn opera's, werden die afgeschreven voor eigen gebruik in de huiskamer, of waren er intermediaire uitgaven, zoals uittreksels voor specifieke bezettingen? Wat was de invloed van een uitgever als Roger in Amsterdam? In welke kringen zong en speelde men Lully's melodieën? In hoeverre had de opvoering van zijn opera's invloed op de populariteit van zijn muziek? In hoeverre pasten lokale componisten zich aan Lully's stijl aan? Dergelijke vragen moeten door muziekhistorici worden beantwoord. Samen met de resultaten van ons onderzoek moet zo een genuanceerd beeld kunnen worden gegeven van de receptie van Lully's muziek in Nederland.
Valorisatie
De mogelijkheden van valorisatie zijn ruimschoots aanwezig. Een muziekproject "Lully in Holland" kan de resultaten van het onderzoek hoorbaar maken, en genietbaar, want Lully's muziek was niet voor niets zo populair. Wellicht kunnen in de context van een oude-muziekfestival soortgelijke presentaties voor andere landen of gebieden worden bijeengebracht, bijvoorbeeld als omlijsting van een groot muziekdramatisch werk van de lievelingscomponist van Lodewijk XIV.
|
