| comment: | Deze uitgave kwam tot stand in samenwerking met het Nationaal Comité Vrede van Munster. Programmasamenstelling, research en toelichtingen: Louis Peter Grijp, P.J. Meertens-Instituut, Amsterdam. Met dank aan Simon Groenveld e.a.
Met de Vrede van Munster (1648) kwam een einde aan de Tachtigjarige Oorlog, die was begonnen met de Slag bij Heiligerlee (1568) en waarin de basis werd gelegd van de huidige Nederlandse staat. Dankzij het Geuzenliedboek is het verloop van die oorlog in liederen geboekstaafd. Talrijke Nederlanders schreven liedjes waarin ze de vijand of het katholicisme bespotten, eigen helden bewierookten, gevallenen beweenden of verslag deden van belegeringen en andere krijgsverrichtingen. Meestal werden die liedjes op losse bladen of stroken verspreid onder het volk. In het begin van de oorlog was dit een gevaarlijke bezigheid, waar de Spaansgezinde overheid strenge straffen op stelde. Met politieke liederen kon de publieke opinie immers worden beïnvloed. De losse blaadjes werd al spoedig verzameld in geuzenliedboeken, waarvan het oudste rond 1574 moet zijn gedrukt. Het waren goedkope, eenvoudige boekjes van drie stuivers, die elke ambachtsman of soldaat zich kon veroorloven. Het geuzenliedboek werd gedurende de gehele oorlog en zelfs nog enkele decennia daarna telkens herdrukt en steeds aangevuld met nieuwe liederen, die actuele gebeurtenissen bezongen. Naarmate de oorlog vorderde, kreeg het boek steeds meer het karakter van een nationaal epos, met dien verstande dat het vooral het epos van de oranjegezinde calvinisten was, van de geuzen dus. Met de oudste liederen trachtten zij de herinnering aan de wreedheden van de Spanjaarden en de heldendaden van hun voorouders bij de jongste generaties levend te houden.
Op deze CD zijn de toentertijd populairste drie geuzenliederen opgenomen: 'Antwerpen rijck', dat de calvinistische martelaar Christoffel Fabritius bezingt - hij werd geëxecuteerd nog voordat de strijd was losgebrand (1564); 'Maximilianus de Bossu', het spotlied op de gehate admiraal van de Spaanse vloot, die door geuzenscheepjes op de Zuiderzee werd verslagen (1573); en het geuzenlied aller geuzenliederen, het Wilhelmus. Dit lied was onvoorstelbaar populair. Het Wilhelmus heeft meer voor het vaderland gedaan dan tienduizend soldaten, aldus een 17e-eeuws commentator, want het lied maakt het bloed van soldaat en matroos gaande. Dit was juist gezien. Het Wilhelmus werd veel in het leger en op de vloot gezongen en ook op trompetten geblazen, onder andere wanneer men tot de aanval overging. Het 'liedeken van zijne excellentie' werd door de stadsspeellieden geblazen toen Willem van Oranje zijn glorieuze intocht in Brussel hield (1577). Dit gegeven inspireerde onze samenwerking met het Vlaamse blazersensemble Oltremontano. Daarnaast werd de melodie opnieuw gebruikt voor allerlei andere liedjes, niet alleen door de geuzen maar ook door hun tegenstanders. Nogal wat katholieke liederen op de wijze van het Wilhelmus fulmineren tegen de ketters! Een andere onverwachte toepassing van het lied vindt men in Duitsland, waar het lied al spoedig na het ontstaan (waarschijnlijk in Duitsland) veelvuldig werd gezongen en gebruikt voor weer nieuwe liederen, tot in Zwitserland toe. Van al deze toepassingen van het Wilhelmus zijn op deze CD voorbeelden te horen, vijf in getal.
Slechts een bescheiden plaats is ingeruimd voor Valerius' Gedenck-clanck (1626), een luxueuze navolging van het Geuzenliedboek dat in de 17e eeuw echter geen rol van betekenis heeft gespeeld. Pas in de 19e eeuw werd Valerius 'ontdekt' als bron van nationale zang. Voorts hebben we de tegenpartij, de Spaansgezinde Nederlanders uit het Zuiden, in enkele liederen aan het woord gelaten, bij monde van de Vlaamse zanger Paul Rans. Brabant was na het Twaalfjarig Bestand (1609-1618) poëtisch in het verweer gekomen.
Aan de Vrede van Munster besteedt het Geuzenliedboek geen aandacht meer, hoewel er enkele losse geuzenliederen over dit onderwerp bewaard zijn gebleven, bijvoorbeeld van wanhopige soldaten die hun broodwinning kwijt dreigen te raken. Bij de vieringen van de Vrede zijn overal in de Nederlanden vreugdezangen aangeheven, waarvan enkele van Antwerpse oorsprong deze CD besluiten.
Louis Peter Grijp
|
