| comment: | Artistieke leiding: Louis Peter Grijp. Deze CD is gemaakt ter gelegenheid van de tentoonstellingen 'Satire en vermaak, het genrestuk van Frans Hals en zijn tijdgenoten' in het Frans Hals Museum te Haarlem (2003). Met dank aan Thuiskopiefonds e.a.
Für Deutsch bitte siehe unten.
For English see below.
Muziek in het Haarlem van Frans Hals
Op de schilderijen van Frans Hals en zijn Haarlemse tijdgenoten is veel muziek te zien. In elegante gezelschappen van Dirck Hals zingt men en slaat men de luit, Jan Miense Molenaer portretteert zijn gezin met snaarinstrumenten, Adriaen van Ostade laat de viool klinken in zijn herbergen en boerenstulpjes. Frans Hals zelf geeft de types die hij afbeeldt graag een luit of fluit in handen. Via de muziek kunnen de toeschouwer emblematische boodschappen worden gezonden. In een familieportret verbeeldt de muziek bijvoorbeeldt de onderlinge harmonie binnen het gezin, maar in andere situaties staat de muziek juist voor zondig tijdverdrijf of roepen snaarinstrumenten erotische associaties op. De symbolische arrangementen verhinderen echter niet dat de genrestukken ons iets laten zien van de muzikale werkelijkheid van de Gouden Eeuw. Zo zien we bij de Haarlemse schilders gebruikelijke snaarinstrumenten als luit, citer, muselaar, viool en bas, maar soms ook heel bijzondere instrumenten. Op het Vrolijk gezelschap van Molenaer (afb. **) is een aartsluit te zien - een luit waarop een verlengstuk is geplaatst ten behoeve van de bassnaren, die daardoor een diepere toon geven. Bijzonder aan het afgebeelde exemplaar is dat het twee knikhalzen bezit. Van de honderden luitachtige instrumenten die nog in musea worden bewaard is er slechts één die dit zo heeft.
Opmerkelijk is ook het laagste instrument van de vioolfamilie, de bas, vol in beeld gebracht door Dirck Hals (afb. **). In tegenstelling tot de huidige contrabas, met zijn afgevlakte achterzijde feitelijk een kruising tussen een basviool en een basgamba, ziet men bij Hals een 'zuiver' lid van de vioolfamilie met een formaat tussen de huidige cello en bas in. Het heeft vijf snaren. Vermoedelijk werden deze instrumenten als een achtvoetsinstrument gebruikt, dat wil zeggen, ze speelden de bas op de genoteerde hoogte en niet, zoals de contrabas, een octaaf lager.
Op deze cd hebben we de muziek die op een aantal schilderijen te zien is in klank omgezet. Met name twee combinaties bij Jan Miense Molenaer vragen er als het ware om eens in het echt te worden uitgeprobeerd (tracks [3], [16]). Onze gedachte is dat schilders zoals hij uitstekend waren ingevoerd in de muziekpraktijk van hun tijd - ze hadden vaak verwanten die muzikant waren, of ze speelden zelf muziek, en ze hadden natuurlijk instrumenten in hun atelier liggen. Weliswaar zullen ze voor hun genrestukken instrumenten hebben gecombineerd die het oog behaagden, maar de arrangementen blijken ook vanuit muzikaal oogpunt steeds weer zinvol.
Het muziekleven zoals de schilders dat in Haarlem kenden was rijk en levendig. Niet alleen waren er enkele vaardige componisten actief, waarvan Cornelis Tymensz. Padbrué de bekendste was, maar er werd ook veel gezongen door de Haarlemmers zelf. Hun liedcultuur was in omvang en uitstraling de tweede van het land - na Amsterdam. In de stad werden tal van liedbundels gedrukt. Opmerkelijk is de lokale dimensie van titels als Haerlemsche Duynvreught (1636), Sparens Vreughden-Bron (1643) en Haerlemsche Winter-Bloempjes (1647), gevolgd door Haerlemsche Somer-, Lente- en Mei-bloempjes. Uit al deze boekjes spreekt trots op de mooie stad met zijn lieftallige zangeresjes en genoeglijke contreien. De Haarlemse liedjes - gemaakt door dichters als Anthony Janssen, de anonieme Veerder, P. van Goor en de huikmaker Jan Jansz. van Asten - werden door de jongelui graag gezongen tijdens pleziertochtjes door de duinen en naar het strand, of naar dorpen als Spaarndam, waar het goed paling eten was. De meeste liedjes gaan over liefde, hetzij in pastorale sfeer over herders en herderinnetjes, hetzij over mythologische figuren, of gewoon rechtstreeks gericht aan een meisje. Verder zijn er natuurlijk drinkliederen en is er satire op de vrijerij van lompe of verlegen jongens met lelijke wichten en vuile bruiden (die zwanger het huwelijk ingaan). Zulke boertige liedjes werden in het dialect van de streek gezongen, wat het komische karakter versterkt.
Vooral boertige liederen werden door de schilders opgepikt. Jan Miense Molenaer bijvoorbeeld liet zich voor een groot boerenbruiloftsstuk inspireren door Arent Pieter Gysen, een bekend lied over een vechtpartij, van de Amsterdammer Bredero - de schilders zongen ook liedjes van buiten de stad. In Molenaers kielzog schilderde Jan Steen, toen hij in Haarlem was komen wonen, scénes uit diverse komisch liedjes. Tweeërlei keus (ca 1662-1665) is ingegeven door twee liedjes van Bredero over rijke oude mensen die jonge partners zoeken, zijn Menistenzusje-schilderijen gaan terug op een lied van Jan Jansz Starter, en ook aan een van zijn Doktersbezoeken (ca 1661-1662) ligt een gezongen dialoog ten grondslag. Die liederen hebben we allemaal opgenomen op onze cd De muzikale Wereld van Jan Steen (Globe GLO 6040, 1996).
Maakten Molenaer en Steen schilderijen bij liedjes, het omgekeerde kwam ook voor: Haarlemse dichters maakten liederen bij kunstwerken. Een aantal prenten van Adriaen van Ostade is als illustratie gebruikt in Het vermaaklyk Buitenleven, of de Zingende en spelende Boerenvreugd (Haarlem, weduwe van Hulkenroy 1716). Anders dan gewoonlijk zijn de gravures niet bij de liederen gemaakt of gezocht, de liederen zijn integendeel bij de gravures gemaakt. De figuren van Ostade spreken al zingende de toeschouwer of elkaar toe. Door de figuren namen en stemmen te geven versterken de Haarlemse dichters, waaronder in elk geval Jan van Elsland, de satirische ondertoon van Ostades prenten. Een aantal van hun liedjes zijn op deze cd opgenomen ([20]-[26]).
De schilderijen van Molenaer en Steen die satire uit het liederenrepertoire tot onderwerp hebben, lijken een Haarlemse specialiteit zijn geweest. Zij begonnen een bijzondere traditie die door de dichters van Het vermaaklyk Buitenleven is voortgezet.
Louis Peter Grijp
Muzik in Haarlem in der Zeit von Frans Hals
Auf den Bildern von Frans Hals und seinen Haarlemmer Zeitgenossen ist viel Musik zu sehen. In eleganten Gesellschaften von Dirck Hals wird gesungen und man schlägt die Laute, Jan Miense Molenaer porträtiert seine Familie mit Saiteninstrumenten, Adriaen van Ostade lässt die Geige erklingen in seinen Herbergen und Bauernstuben. Frans Hals selbst gibt den Figuren, die er malt, gerne eine Laute oder Flöte in die Hände. Mittels der Musik können dem Betrachter emblematische Botschaften übermittelt werden. In einem Familienporträt stellt die Musik z. B. gegenseitige Harmonie innerhalb der Familie dar, in anderen Situationen jedoch steht die Musik gerade für sündigen Zeitvertreib oder rufen die Saiteninstrumente erotische Assoziationen hervor. Die symbolischen Arrangements verhindern aber nicht, dass uns die Genrestücke Einblicke verschaffen in die musikalische Wirklichkeit des Goldenen Zeitalters. So sehen wir bei den Haarlemmer Malern gebräuchliche Saiteninstrumente wie Laute, Cister, Virginal, Geige und Bass, manchmal aber auch ganz besondere Instrumente. Auf dem Bild Fröhliche Gesellschaft von Molenaer (S. **) ist eine Erzlaute zu sehen - eine Laute, an der eine Verlängerung für die Basssaiten angebracht ist, die dadurch einen tieferen Ton geben. Das Besondere an dem abgebildeteten Exemplar ist, dass sie zwei Knickhälse besitzt. Von hunderten lautenartiger Instrumente, die noch in den Museen aufbewahrt werden, gibt es nur eine, die diese Besonderheit aufweist.
Bemerkenswert ist auch das tiefste Instrument der Geigenfamilie, der Bass, groß ins Bild gesetzt durch Dirck Hals (S. **). Im Gegensatz zum heutigen Kontrabass - mit seiner abgeflachten Rückseite eigentlich eine Kreuzung zwischen Bassgeige und Bassgambe - sieht man bei Hals ein 'reines' Mitglied der Geigenfamilie mit einem Format zwischen dem heutigen Cello und dem Bass. Es hat fünf Saiten. Vermutlich wurden diese Instrumente wie ein Achtfuß-Instrument verwendet, d. h. man spielte den Bass in der notierten Höhe und nicht, wie beim Kontrabass, eine Oktave tiefer.
Auf dieser CD haben wir die Musik, die auf einer Reihe von Bildern zu sehen ist, in Klang umgesetzt. Besonders zwei Kombinationen bei Jan Miense Molenaer verlangen gerade zu danach, um einmal real ausprobiert zu werden. Unsere Idee ist, dass Maler wie er in besonderer Weise vertraut waren mit der Musikpraxis ihrer Zeit - sie hatten häufig Verwandte, die Musiker waren, oder sie spielten selbst Musik, und sie hatten natürlich Instrumente in ihren Ateliers liegen. Wohl werden sie für ihre Genrebilder Instrumente gewählt haben, die dem Auge behagten, aber die Instrumentenkombinationen scheinen auch aus musikalischer Sicht immer wieder Sinn zu machen. Das Musikleben, so wie es die Maler in Haarlem kannten, war reich und lebendig. Es waren nicht nur etliche geschickte Komponisten aktiv, von denen Cornelis Tymensz. Padbrué der bekannteste war, sondern es wurde auch viel gesungen durch die Haarlemmer selbst. Ihre Liedkultur stand nach Umfang und Ausstrahlung an zweiter Stelle - hinter Amsterdam. In der Stadt wurde eine Reihe von Liederbüchern gedruckt. Bemerkenswert ist die lokale Dimension der Titel wie Haerlemsche Duynvreught ('Haarlemmer Dünenfreude', 1636), Sparens Vreughden-Bron ('Sparens Freudenbronn', 1643) und Haerlemsche Winter-Bloempjes ('Haarlemmer Winterblumen', 1645), gefolgt durch Haerlemsche Somer-, Lente- und Mei-Bloempjes ('Haarlemmer Sommer-, Frühlings- und Maienblumen'). Aus all diesen Büchern spricht Stolz auf die schöne Stadt mit seinen anmutigen Sängerinnen und der angenehmen Umgebung. Die Haarlemmer Lieder - verfertigt durch Dichter wie Anthony Janssen, P. van Goor, Veerder und Jan Jansz. van Asten - werden durch die jungen Leute gerne gesungen während fröhlicher Ausflüge in die Dünen und zum Strand oder zu Dörfern wie Spaarndam, wo man gut Aal essen konnte. Die meisten Lieder handeln von der Liebe, sei es in pastoraler Sphäre über Schäfer und Schäferinnen, sei es über mythologische Figuren oder ganz gewöhnlich direkt an Mädchen gerichtet. Ferner gibt es natürlich Trinklieder, und es gibt eine Satire auf das Liebeswerben schüchterner Jungen um hässliche Mädchen und faule Bräute (die schwanger die Ehe eingehen). Solche komischen Lieder werden in dem lokalen Dialekt gesungen, was den komischen Charakter verstärkt.
Vor allem komische Lieder werden durch die Maler aufgegriffen. Jan Miense Molenaer z. B. ließ sich für ein großes Bauernhochzeitsbild inspirieren durch Arent Pieter Gysen, ein bekanntes Lied über eine Rauferei von dem Amsterdammer Bredero - die Maler sangen auch Lieder von außerhalb der Stadt. In Molenaers Kielwasser malte Jan Steen, als er sich in Haarlem niedergelassen hatte, Szenen aus verschiedenen komischen Liedern. Das Bild Zweierlei Wahl (ca 1662-1665) beruht auf zwei Liedern von Bredero über reiche alte Menschen, die junge Partner suchen, seine Mennonitenschwester-Bilder gehen zurück auf ein Lied von Jan Jansz Starter, und auch einem von seinen Arztbesuche, ca 1661-1662) liegt ein gesungener Dialog zu Grunde. Diese Lieder haben wir sämtlich auf unserer CD De muzikale Wereld van Jan Steen (Globe GLO 6040,1996) eingespielt.
Machten die Haarlemmer Maler Molenaer und Steen Bilder nach Liedern, kam das Umgekehrte auch vor: Haarlemmer Dichter machten Lieder nach Kunstwerken. Eine Anzahl von Drucken von Adriaen van Ostade ist als Illustration verwendet in Het vermaaklyk Buitenleven, of de Zingende en spelende Boerenvreugd ('Das vergnügte Landleben oder die singende und spielende Bauernfreude', Haarlem, Witwe von Hulkenroy 1716). Anders als üblich sind die Gravuren nicht nach den Liedern angefertigt oder ausgesucht worden, die Lieder sind im Gegenteil nach den Gravuren gemacht. Die Figuren von Ostade sprechen auf diese Weise singend zum Betrachter oder zueinander. Indem sie den Figuren Namen und Stimmen geben, verstärken die Haarlemmer Dichter, daunter in jedem Fall Jan van Elsland, den satirischen Unterton von den Bilder. Etliche ihrer Lieder sind auf dieser CD aufgenommen ([20]-[26]).
Die Gemälde von Molenaer und Steen, die Satire aus dem Liedrepertoire zum Gegenstand haben, scheinen eine Haarlemmer Spezialität gewesen zu sein. Sie stehen am Anfang einer besonderen Tradition, die durch die Dichter von Het vermaaklyk Buitenleven fortgesetzt wurde.
Louis Peter Grijp
Songs from the time of Frans Hals
Music is a frequent theme in the paintings of Frans Hals and his Haarlem contemporaries. In Dirck Hals's elegant gatherings people sing and play the lute, Jan Miense Molenaer portrays his family with string instruments, while Adriaen van Ostade has people playing the violin in his taverns and peasant cottages. Frans Hals likes to put a lute or a flute in the hands of those he portrays. The artist uses music to send emblematic messages to the viewer. In a family portrait music-making represents a harmonious family, but in other situations it will symbolise ungodly pastimes, with the string instruments evoking erotic associations. The symbolic arrangements however do not prevent the genre paintings from showing us something of the music scene during the Golden Age. The Haarlem painters show us the more common string instruments such as the lute, cittern, virginals, violin and bass, but we occasionally also get a look at some very unique instruments. Molenaer's Merry Company (p. **) shows an archlute - a lute with an extended neck to give the bass strings a deeper tone. The version in Molenaer's painting has two bent necks. Of the hundreds of lute-like instruments still preserved in museums today only one of this version has survived.
Also interesting is the place of honour Dirck Hals (p. **) gives to the member of the violin family lowest in pitch, the bass. Unlike the modern contrabass with its flat back, which is in fact a cross between a bass violin and a bass gamba, Hals shows us a 'pure' member of the violin family with a format somewhere between the modern cello and the bass. It has five strings. These instruments were probably used as a 8-foot instrument, that is, they played the bass on the pitch noted and not an octave lower as with the contrabass.
On our cd we have set the music given on a number of paintings to sound. Two combinations by Jan Miense Molenaer in particular beg to be put to the test, as it were ([3], [16]). We believe that painters like Molenaer had an excellent understanding of the music of their time. They often had relatives who were musicians, or they played something themselves, and they certainly had instruments lying about their workshops. We can be sure they used in their genre pieces combinations of instruments which not only pleased the eyes but also made sense from a musical point of view.
The music scene familiar to the painters in Haarlem was thriving and lively. Not only were various talented composers producing works (Cornelis Tymensz Padbrué being the most well-known) the Haarlemers enjoyed singing. In Holland their song culture was second only to Amsterdam in scope and brilliance. Scores of song collections were printed in the town. Strikingly, many titles have a local reference: Haerlemsche Duyvreught (Haarlem Dune Delight, 1636), Sparens Vreughden-Bron (Spaarne's Source of Joy, 1643) and Haerlemsche Winterbloempjes (Haarlem Winter Flowers, 1645), followed by Haerlemsche Somer-, Lente- and Meibloempjes (Summer, Spring and May Flowers). All these collections speak proudly of the splendid town with its winsome singers and pleasant districts. Young people enjoyed singing the Haarlem songs, with verses by poets such as Anthony Janssen. P. van Goor, Veerder and Jan Jansz van Asten, on outings to the dunes and the beach, or to villages like Spaarndam where they were sure of a tasty snack of eels. Most of the songs are about love (whether pastoral or not), about herdsmen and herdswomen, about mythological figures, or are written directly to a particular girl. There are also of course the drinking songs and the satires about the courtship of ungainly or shy young lads with ugly wenches and 'fallen' brides (who enter marriage pregnant). Playful songs sung in the regional dialect intensified the comical character.
The painters picked up on mainly the playful songs. Jan Miense Molenaer for instance was inspired by Arent Pieter Gysen, a well-known song about a fight written by the Amsterdamer Bredero for a large painting of a peasant wedding - the painters also sang songs from outside the town. Jan Steen, in Molenaer's wake, painted scenes from various comical songs when he went to live in Haarlem. The Proposal of Marriage (ca. 1662-1665) was inspired by two songs written by Bredero about wealthy older folks looking for young partners. His Mennonite sister paintings go back to a song by Jan Jansz Starter and one of his Doctor's Visits (ca. 1661-1662) is based on sung dialogue. These songs are all on our cd, The musical World of Jan Steen (Globe GLO 6040,1996).
While Molenaer and Steen made paintings based on known songs, the reverse also happened: Haarlem poets made songs for works of art. A number of Adriaen van Ostade's etchings were used as illustration in Het vermaaklyk Buitenleven, of de Zingende en spelende Boerenvreugd (A Delightful Country Life, or Singing and Playing Peasant Pleasures, Haarlem, Widow van Hulkenroy 1716). Here, the prints were not made or found for the songs, rather the songs were made based on the prints.
Van Ostade's figures address the listener or each other in song. By giving the figures names and voices the Haarlem poets, for instance Jan van Elsland, emphasise the satirical undertone of Ostade's prints. A number of their songs are recorded on this cd ([20]-[26]).
The paintings by Molenaer and Steen with satire from the song as subject seem to reflect a Haarlem métier. They began a unique tradition carried on by the poets of Het vermaaklyk Buitenleven.
Louis Peter Grijp |
