| commentaar: | Artistieke leiding: Louis Peter Grijp. Met dank aan: Prins Bernhard Cultuurfonds Utrecht, Provinciaal Utrechts Genootschap, Treaty of Utrecht Foundation. Advies: Lieven Baert e.a.
English introduction below
De Vrede van Utrecht en de Spaanse Successieoorlog
Eventjes was Utrecht het politieke middelpunt van de wereld. Een bont gezelschap van diplomaten en hun gevolg was in de wat stijve provinciehoofdstad neergestreken om te onderhandelen over een vredesverdrag dat een einde moest maken aan de Spaanse Successieoorlog. Bij dit even ingewikkelde als bloedige conflict was een groot deel van Europa betrokken, en zelfs delen van koloniaal Amerika. De Vrede van Utrecht (1713) sloot een wereldoorlog af.
De ellende was begonnen toen de Spaanse koning in 1700 kinderloos stierf. Deze door inteelt gehandicapte telg van het Habsburgse geslacht had vlak voor zijn dood de kleinzoon van de Franse koning Lodewijk XIV als zijn opvolger aangewezen. Maar zo'n verbintenis van de Franse en Spaanse kronen was een nachtmerrie voor de rest van Europa. Frankrijk was al het machtigste land van het continent en de politiek van Lodewijk XIV kenmerkte zich door expansiedrift. In de Nederlandse Republiek herinnerde men zich maar al te goed het Rampjaar 1672, waarin Lodewijk het land bijna van de kaart had geveegd.
De Habsburgse keizer Leopold kon in 1700 ook rechten op de Spaanse kroon laten gelden. Hij eiste de kroon op voor zijn zoon en vond medestanders in Groot-Brittannië en de Nederlandse Republiek. Samen met de keizer en met Pruisen sloten ze de Grote Alliantie (Den Haag 1701). Het was een gelegenheidscoalitie waarvoor vooral Willem III, koning van Engeland en stadhouder van Holland en andere gewesten van de Republiek, had geijverd. Beieren koos de kant van de Fransen. Er stonden toen twee machtsblokken tegenover elkaar van ongeveer gelijke militaire sterkte. Meer dan een decennium lang zou er oorlog worden gevoerd in tal van gebieden in Europa.
Voor Nederland betekende de Spaanse Successieoorlog een enorme militaire inspanning. Weliswaar verliep de oorlog niet ongunstig, maar uiteindelijk werd de Republiek door de Britse bondgenoten diplomatiek afgetroefd. De Britten maakten geheime afspraken met de Fransen en gingen er in Utrecht met de buit vandoor. De gastheren konden slechts beteuterd toekijken. Het was zoals de Franse onderhandelaar Melchior de Polignac tegen de Nederlanders had gezegd: 'Men onderhandelt bij u, over u, zonder u'. De Republiek had alleen met zeer veel kosten het vege lijf gered: men had Frankrijk buiten de deur weten te houden. Maar de Gouden Eeuw was definitief voorbij.
Desondanks wist de Nederlandse overheid de Vrede van Utrecht als een succes aan de eigen bevolking te verkopen. In Den Haag werden verscheidene triomfbogen en andere 'theaters' gebouwd, compleet met feestverlichting en vuurwerk. Wijn spoot gratis uit de snavels van twee ooievaars naast het stadhuis. De mensen dronken, dansten en zongen. Eindelijk was die rotoorlog voorbij! Een dansmuziekje als 'd' Uytrechtse Vreeden' (track 28) getuigt van de algehele vreugde.
Zowel de Vrede van Utrecht als de Spaanse Successieoorlog hebben hun sporen in de Nederlandse muziekcultuur nagelaten. Ten eerste werden er natuurlijk politieke liedjes gezongen. Ze verschenen in allerlei goedkope liedboekjes, zoals Triomf van Nederlandt, dat zelfs geheel aan de oorlog is gewijd. De samenstellers zagen het als een vervolg op het Geuzenliedboek van meer dan honderd jaar eerder, waarin de Opstand tegen Spanje was bezongen. In Triomf van Nederlandt komen succesvolle veldslagen en belegeringen aan bod en worden tegenstanders bespot. Dergelijke liedjes werden op traditionele wijze gedicht op bestaande melodieën en zonder muzieknotatie gedrukt: populaire muziek voor de gewone man. Een chiquere tegenhanger was het muziekboek Triomf der Batavieren (ca. 1709) met continuoliederen van de Amsterdamse muziekmeester Nicolas le Grand.
Een bijzondere bron voor muziek rond de Spaanse Successieoorlog vormen instrumentale bundels zoals de Oude en nieuwe Hollantse Boeren Lietjes en Contredansen, een reeks die vanaf 1701 in Amsterdam verscheen, vanaf 1714 gevolgd door een serie muziekboekjes met de titel Hollantsche Schouburgh. Bij elkaar gaat het om een repertoire van zo'n 1700 eenstemmig genoteerde eenvoudige melodieën van dansen en liederen. De boekjes waren bestemd voor enigszins bemiddelde burgers, die er plezier in hadden dergelijke 'boerenliedjes' op hun viool, fluit of hobo te spelen. Lang niet alle liedjes waren van het platteland afkomstig. Men vindt er ook airs en dansen uit internationale opera's tussen - van Handel, Lully en Campra, om slechts enkelen te noemen. En ongetwijfeld ook de feestelijke muziek die werd gemaakt bij de vieringen van overwinningen tijdens de Spaanse oorlog. Op het eerste gezicht onverklaarbare titels als Vigos en Keyers weert verwijzen naar triomfantelijke wapenfeiten als de slag bij Vigo in Galicië (Spanje), waarbij de Britten en Nederlanders een Frans-Spaanse vloot overvielen (1702), en de verovering in hetzelfde jaar van het strategisch belangrijke stadje Kaiserswerth aan de Rijn. Opvallend zijn de vele marsen genoemd naar bevelhebbers, zowel aan geallieerde als aan Franse zijde. Zo hebben niet alleen de Engelse veldheer Marlborough en zijn keizerlijke collega Prins Eugenius van Savoye in de Nederlandse bronnen een mars gekregen, maar ook de Franse bevelhebbers Villars en Boufflers. Wonderlijk is dat melodieën van kamp konden verwisselen. Zo was de muziek van de Mars van Boufflers oorspronkelijk gecomponeerd door de Engelse organist Jeremiah Clarke voor de gemalin van de Britse koningin, een verklaard tegenstrever van de Fransen.
Al deze melodieën - het zijn er enkele tientallen - zijn dus eenstemmig overgeleverd, al zullen vele een meerstemmige oorsprong hebben. Ik heb ze meerstemmig gearrangeerd, meestal voor drie stemmen, zoals ze vermoedelijk werden gespeeld aan het begin van de 18e eeuw. Voor deze cd spelen we ze met verschillende historische combinaties van instrumenten, zoals trompetten en pauken, hobo's en fagot, of blokfluit en strijkers.
De liederen en instrumentaaltjes worden op deze cd chronologisch gepresenteerd, zoals ooit in het Geuzenliedboek. Zo ontstaat een muzikale geschiedenis van de Spaanse Successieoorlog vanuit Nederlands perspectief, met een nadruk op de geallieerde successen. Ongetwijfeld zijn er soortgelijke cd's te maken vanuit het perspectief van andere landen. Ook in Duitsland en Scandinavië zijn er bijvoorbeeld marsen voor Prins Eugenius overgeleverd, en in Engeland muziekstukjes gewijd aan de hertog van Marlborough. Een interessant terrein van musicologisch onderzoek ligt hier open.
Ook de Vrede van Utrecht leverde muziek op. In Nederland was er geen Handel, die een triomfantelijk Utrecht Te Deum voor de Engelse koninklijke familie componeerde, maar wel een rijke, brede liedcultuur. Zoals gezegd werd het verdrag ook in Nederland als een overwinning gepresenteerd. Er is in de liederen ruim aandacht voor de feestelijkheden in Den Haag en de triomfbogen die daar door de Staten Generaal, de Staten van Holland en de stad Den Haag waren opgericht. Ook in Utrecht werd uiteraard feest gevierd. De stad leefde sinds het begin van de onderhandelingen in een roes. Niet alleen bood de stad onderdak aan de talrijke diplomaten en hun gevolg, ook stroomden allerlei handelaren toe die een graantje hoopten mee te pikken van de tijdelijke weelde. Verder kwamen tal van mensen van buiten de stad een kijkje nemen. Er was inderdaad van alles te zien en te beleven. Op de Mariaplaats waren twee theatergebouwen opgericht, een voor operavoorstellingen en Frans toneel, het andere voor een Nederlandstalig gezelschap. Het stadsbestuur had wijselijk besloten geen controle op het zedelijk gehalte van de voorstellingen te houden. Sowieso heersten er eventjes andere zedelijke normen in de stad. Dat leverde een heuse schandaalkroniek op: Augustinus Freschot's Histoire amoureuse & badine du congres & de la ville d'Utrecht (Amoureuze en pikante geschiedenis van het congres en de stad Utrecht). Daarin wordt beschreven hoe de gevolmachtigden de vele vrije tijd tijdens het congres vulden met visites en feesten. Aantrekkelijke dames van onduidelijke herkomst waren daarbij meer dan welkom.
Met vrouwelijke charme viel sowieso goed geld te verdienen - evenals met mannelijke charme trouwens. Bordelen en andere gelegenheden van bedenkelijk allooi rezen tijdens het Utrechtse congres als paddenstoelen uit de grond. Prostituées uit naburige steden stroomden toe, en zelfs uit het buitenland. In het laatste lied van de cd komen Utrechtse meisjes van plezier aan het woord. Zulke gouden tijden hadden ze nog niet eerder beleefd, roepen ze geestdriftig. Ze kunnen het werk niet aan en nodigen hun collegaatjes uit Den Haag, Amsterdam en Brabant uit te komen helpen. Leve de Vrede van Utrecht!
Louis Peter Grijp
The Peace of Utrecht and the War of the Spanish Succession
Utrecht was briefly the political center of the world. A colorful company of diplomats and their retinue was set down in the somewhat stiff provincial capital to negotiate a peace agreement that would put an end to the War of the Spanish Succession. A large part of Europe had been drawn in to this complex and bloody conflict, even parts of colonial America. The Peace of Utrecht (1713) ended a world war.
The trouble began when the Spanish king died childless in 1700. Shortly before his death, this scion of the Hapsburg family, hampered by inbreeding, had designated the grandson of the French king Louis XIV as his successor. But for the rest of Europe, an alliance that close between the French and Spanish crowns was a nightmare. France was already the most powerful country on the continent and Louis XIV's politics demonstrated a marked expansionist tendency. In the Dutch Republic, people had all too clear memories of the Disaster Year of 1672, when the Franco-Dutch War began and the Sun King nearly wiped The Low Countries right off the map.
In 1700 the Hapsburg emperor Leopold had claims to the Spanish throne as well. He demanded the crown for his son, and found supporters in Great Britain and in the Dutch Republic. Together with the emperor and with Prussia, they formed the Grand Alliance (The Hague 1701). This was a coalition of opportunity; William III, king of England and stadtholder of Holland, had been particularly keen for it.
For the Netherlands, the War of the Spanish Succession was an enormous military endeavor. True, the war went favorably for them, but in the end the Republic was trumped by its British ally's diplomacy. The British made secret agreements with the French, and they left Utrecht carrying off the prize. The Dutch hosts were left gaping and perplexed. As the French negotiator Melchior de Polignac had said to the Dutch: 'We are negotiating with you, about you, and without you.' The Republic only just managed to escape with its life, and that at great cost: they had managed to keep the French outside the door, but the Golden Age was now over.
Nevertheless the Dutch government managed to sell the Peace of Utrecht to its own population as a success. In The Hague, various triumphal arches and other 'theaters' were built, complete with festive lighting and fireworks. Wine flowed freely from the beaks of two storks next to city hall. People drank, danced, and sang. Finally that awful war was over! A piece of dance music like d' Uytrechtse Vreeden (The Peace of Utrecht, track 28) testifies to the general joyous mood.
Both the Peace of Utrecht and the War of the Spanish Succession left traces in Dutch musical culture. First of all, people of course sang political songs. These appeared in all sorts of inexpensive songbooks such as Triomf van Nederlandt (Triumph of the Netherlands), which is in fact entirely devoted to the war. The compilers saw it as a sequel to the Geuzenliedboek ('Beggars'' Song Book), which a century earlier had sung the praises of the Dutch revolt against Spain (the Eighty Years' War). The Triumph of the Netherlands includes songs lauding successful battles and sieges, and mocking the enemy. Songs like these were penned in the traditional way to be sung to existing melodies, printed without music notation: popular music for the ordinary person. A more chic counterpart to this was the music book Triomf der Batavieren (Triumph of the Batavians, ca. 1709), with basso continuo songs by the Amsterdam music master Nicolas le Grand.
An important source of music related to the War of the Spanish Succession is found in instrumental collections such as the Oude en nieuwe Hollantse Boeren Lietjes en Contredansen (Old and New Dutch Peasant Songs and Country Dances), a series that was published in Amsterdam from 1701 onwards, followed from 1714 by a series of music books titled Hollantse Schouburgh (Dutch Theater). Together these series contain a repertoire of some 1,700 tunes of dances and songs, notated monophonically. The books were intended for somewhat well-off citizens, who enjoyed playing such 'peasant songs' on their violin, flute, or oboe. The songs were by no means all from the countryside. Among them one finds airs and dances from international opera houses, by Handel, Lully, and Campra, to name just a few. The books most certainly also contain the festive music that was made to celebrate victories during the war against Spain. Initially incomprehensible titles such as Vigos and Keyers wert refer to victorious feats of arms such as the battle near Vigo in Galicia (Spain), in which the British and the Dutch overtook a combined French-Spanish fleet (1702), and the capture in that same year of the strategically important town of Kaiserswerth on the Rhine. It's striking how many marches are named for generals, on both the allied and French sides. So for example not only did the English commander Marlborough and his imperial colleague Prince Eugene of Savoy both get a march in the Dutch sources, but also the French leaders Villars and Boufflers. Amazingly, the tunes could switch sides. For instance, Boufflers's March was originally composed by the English organist Jeremiah Clarke for the consort of the British queen, who was a sworn enemy of the French.
All these melodies -there are several dozen- have come down to us as single-line melodies, although many of them have multi-voiced origins. I have arranged them that way, mostly for three voices, as they would presumably have been played at the beginning of the eighteenth century. For this CD we perform them with various historic combinations of instruments, such as trumpets and timpani, oboes and bassoon, or recorder and strings.
The songs and instrumental pieces are presented in chronological order on this CD, as was the case with the Geuzenliedboek. This thus forms a musical history of the War of the Spanish Succession from a Dutch perspective, with an emphasis on the allied victories. Such CDs could certainly be made from the perspective of other countries. For example, marches for Prince Eugene have also been handed down in Germany and Scandinavia, and in England there are pieces of music dedicated to the Duke of Marlborough. An interesting field of musicological research awaits!
The Peace of Utrecht also produced music. The Netherlands had no Handel, who composed a triumphant Utrecht Te Deum for the English royal family, but it did have a rich and wide song culture. As mentioned above, the accord was presented as a victory in the Netherlands too. Among the songs there is a great deal of attention paid to the festivities in The Hague and the triumphal arches that were set up there for the States General, the Provinces of Holland, and the city of The Hague. And of course there were celebrations in Utrecht. The city had been in a tizzy since the start of the negotiations. Not only did the city offer shelter to the many diplomats and their retinues, but all sorts of merchants streamed in as well, hoping to nab their share of the temporary wealth. In addition, many people from out of town came by to have a look. And there was indeed a lot to see and experience. Two theaters were set up on the Mariaplaats, one for opera performances and French theater, the other for a Dutch troupe. The city fathers had wisely decided not to exert any supervision over the moral content of the performances, but to let the usual norms slide for a bit. This led to a real scandal report: Augustinus Freschot's Histoire amoureuse & badine du congres & de la ville d'Utrecht (Amorous and Salacious History of the Congress and the City of Utrecht). This describes how the diplomats filled their copious free time during the congress with visits and parties. Attractive women of uncertain origin were naturally more than welcome.
Feminine charm was good in any case for earning money, as was male charm, for that matter. Bordellos and other houses of ill repute sprouted like mushrooms in Utrecht during the congress. Prostitutes from nearby cities poured into town, and even some from outside the country. In the last song on the CD the Utrecht 'ladies of the evening' have their say. They'd never had such golden times, they sing enthusiastically. They can't handle all the work, and invite their colleagues from The Hague, Amsterdam, and Brabant to come help out. Long live the Peace of Utrecht!
Louis Peter Grijp |
