| comment: | Mede mogelijk door het Thuiskopiefonds. Onderzoek en programmasamenstelling: Louis Peter Grijp. Met dank aan Simon Groenveld e.a.
For English see below.
Het Maastrichts liedboek (Niewe Duytsche Liedekens, 1554)
Het zogenoemde Maastrichts Liedboek werd in 1554 door Jacob Baethen in Maastricht uitgegeven onder de titel 'Dat ierste boeck vanden Niewe Duytsche Liedekens'. 'Duytsche' betekent in deze context 'Nederduits', dat wil zeggen 'Nederlands'; het gaat dus om liederen in de Nederlandse taal. Dat was in 1554 een actuele zaak. Het Frans overheerste in de wereldlijke muziek van de elite, en ook Nederlandstalige componisten schreven bij voorkeur op Franse of eventueel Italiaanse teksten. Dit lokte een reactie uit van Tylman Susato, muziekuitgever te Antwerpen. Susato riep zijn componerende landgenoten op stukken in hun moedertaal bij hem in te leveren, om te bewijzen dat muziek in de NederIandse taal even goed kon zijn als in het Frans, Latijn of Italiaans. Susato deed die oproep in zijn 'Ierste musyck boexken' (1551), waarmee hij meteen het goede voorbeeld gaf: in dit bundeltje publiceerde hij vierstemmige zangmuziek in de Nederlandse taal van diverse componisten. In het zelfde jaar drukte Susato een Tweeste musyck boexken, en hij zou de reeks voortzetten met de driestemmige Souterliedekens van Clemens non Papa, in vier deeltjes (1556-57) en de vierstemmige Souterliedekens van Gerardus Mes, eveneens in vier deeltjes (1561).
Betekent deze indrukwekkende reeks van tien uitgaven dat Susato's oproep algemeen aansloeg? Niet per se, want geen van de boekjes werd herdrukt. Susato kan een idealist zijn geweest of tegen beter weten in zijn project hebben doorgezet, mogelijk ook uit sympathie met de protestantse zaak, waarnaar de Souterliedekens verwijzen. Meer zegt het dat zijn initiatief navolging kreeg buiten Antwerpen: in 1554 gaf Jacob Baethen een soortgelijke bundel met Nederlandstalige muziek uit - het Maastrichts Liedboek - en in 1572 evenzo Phalesius te Leuven.
Dat onze bundel in Maastricht verscheen is bijna toeval. Jacob Baethen was oorspronkelijk als boekdrukker gevestigd in Leuven, waar hij samenwerkte met de veel succesvollere Phalesius. In 1551 week Baethen, mogelijk vanwege de grote concurrentie in Leuven, uit naar Maastricht. Daar gaf hij in een tijdsbestek van zo'n drie jaar tenminste elf boeken uit, waaronder twee met muziek. In 1554 verliet hij de stad alweer en trok naar Düsseldorf, waar hij het ook maar een paar jaar volhield. Via Keulen lijkt hij te zijn teruggekeerd naar zijn ouderlijk huis nabij Heverlee.
Wat is er nu Maastrichts aan het Maastrichts liedboek, behalve dat het in die stad is gedrukt en uitgegeven? In elk geval niet de taal. Deze is de standaard-Nederlandse schrijftaal van de tijd en toont weinig regionale kleuring. We! toont het titelblad een gezicht op de stad Maastricht, te herkennen aan het wapenschild met de ster (zie pag. 13). De bundel bevat ook muziek van enkele Iokale componisten. Onder deze neemt neemt Ludovicus Episcopius een ereplaats in, want van hem zijn maar Iiefst acht composities opgenomen. De stukken met vijf, zes en acht stemmen, waarmee Baethens bundel zich onderscheidt van Susato's geheel vierstemmige boexken, zijn allemaal van Episcopius. De in Mechelen geboren componist was tientallen jaren kapelmeester aan de Sint Servaas in Maastricht. Een andere componist die bij het drukken van Baethens bundel in Maastricht verbleef is Franciscus Florius, mogelijk een geboren Maastrichtenaar. Jean Petit de Latre, met twee composities vertegenwoordigd, werkte in het nabijgelegen Luik.
Andere componisten die Baethen koos, waren elders in de Nederlanden werkzaam: Jacobus
Clemens non Papa in onder meer Brugge, Den Bosch en wellicht leper, Jean Wintelroy in Den Bosch en Servaes van der Muelen in Bergen op Zoom. Alle drie waren verbonden aan geestelijke instellingen. Van hen is Clemens met vijf stukken het best vertegenwoordigd. Waar Theo. Evertz, Claudius Salmier, Joan. Zacheus en Pierken Jordain werkten, is onbekend. De laatste was mogelijk een studiegenoot van Baethen uit Leuven. Afgezien van Clemens zijn het dus vooral minder bekende componisten van wie Nederlandstalige composities beschikbaar waren. De kwaliteit van de muziek is echter steeds verrassend hoog.
Het Maastrichts liedboek van Baethen heeft tot nog toe weinig aandacht gekregen. Dat is niet zo verwonderlijk, want van de vijf stemboeken ontbreekt de sopraanpartij; de muziek mist dus als het ware zijn gezicht. Toch is Baethens boek zeer de moeite waard, ook al omdat het vrijwel uitsluitend nieuwe composities bevat. In Phalesius' Duijtsch Musijck boeck van 1572 en een enkele andere bron is een aantal stukken uit Baethens bundel compleet bewaard; de rest hebben we moeten reconstrueren.
Reconstructie van de bovenstem is een secuur werk, want deze bepaalt het 'aangezicht' van de compositie. Door goed te letten op ontbrekende akkoordtonen, cadensformules, imitaties en dergelijke denken we de oorspronkelijke sopraanpartij dicht benaderd te hebben. Van Episcopius' 'Ghequetst ben ic van binnen' ontbraken zelfs twee partijen. Het is een van de zeer zeldzame achtstemmige composities op Nederlandse tekst, en voor zover bekend zelfs de eerste.
Het repertoire van het Maastrichts Liedboek moet vooral als huismuziek voor de betere standen hebben gediend. Waarover zongen zij? Het belangrijkste thema is de liefde. Karakteristiek zijn de meiliederen, zoals het bekende 'De lusteIijcke mey' (nr 4) dat gezongen wordt door een minnaar die zijn geliefde een meitak aanbiedt. De mei met zijn ontluikende natuur doet het bloed van de minnaars bruisen. De meeste liefdesliederen zijn evenwel melancholiek van stemming. 00k zijn er liefdesliedjes met een scabreuze ondertoon, bijvoorbeeld 'Een aerdich meijsken seer jonck van jaren' (nr 28): een herder laat zijn 'varkentje' in het van het meisje wroeten.
Baethen nam tenslotte een aantal zotte liederen op, veelal drinkliederen. 'Gildekens' (drinkebroers, doordraaiers) zuipen door tot ze platzak zijn, om vervolgens uit de kroeg te worden gesmeten en het schip van Sint Reynuit (Schoonop) te betreden (Wij comen hiergheloopen, nr 30). Een ander narrenschip, vol vrolijke vrouwtjes, Iigt klaar bij de serieuze kerkmusicus Clemens non Papa: 'Te schepe waart! Tes meer dan tijt' (nr 8). Zot ook is het lied vani de student die zijn hoofd niet bij de boeken kan houden door het geroep op straat ('Ick zou studeren in eenen hoeck', nr 15).
Sommige composities uit het Maastrichts liedboek zijn gebaseerd op populaire liedjes van die dagen en deze laten we steeds direct voorafgaand aan de betreffende compositie horen. De tekst van het meerstemmige stuk is daarbij ontleend aan het lied, soms aan het eerste couplet, soms aan een ander. In de meeste gevalIen is ook de melodie van het oorspronkelijke lied gebruikt, hetzij helemaal letterlijk, hetzij slechts met flarden.
© 1999, Louis Peter Grijp
The Maastricht Songbook (Niewe Duytsche Liedekens, 1554)
The so-called Maastricht Songbook was published by Jacob Baethen in Maastricht in 1554 with the title 'Dat ierste boeck vanden Niewe Duytsche Liedekens' (The first book of new Dutch songs); so we are dealing here with songs in the Dutch language. This was a very important topic in 1554; French dominated the secular music of the elite, and most Dutch composers preferred to use French or even Italian texts. This caused a reaction from Tylman Susato, a music publisher in Antwerp. Susato called on his composing countrymen to deliver pieces written in their mother tongue to him, so as to prove that music in the Dutch language could be as good as that set to French, Latin or Italian texts. Susato made this call in his lerste musyck boexken (1551), providing a good example at the same time with the publication in the same collection of four-part vocal music by Netherlands composers in the Dutch language. Susato printed a 'Tweeste musyck boexken' in the same year, and would continue the series with the three-part Souterliedekens by Clemens non Papa (1556-57) in four volumes and the four-part Souterliedekens by Gerardus Mes (1561), also in four volumes. Does this impressive series in ten volumes mean that Susato's call had struck home? Not as such, because none of these volumes were reprinted. Susato could well have been an idealist who continued his series with the Souterliedekens, possibly from sympathy with the Protestant cause. It says more, however, that his initiative created echoes outside Antwerp; Jacob Baethen published just such a volume with music on Dutch texts - the Maastricht Songbook in 1554, as did Phalesius in Leuven in 1572.
That our volume appeared in Maestricht was almost coincidental; Jacob Baethen was originally a book printer based in Leuven, where he orated with the much more successful Phalesius. Baethen moved to Maastricht, most probably because of the stiff competition in Leuven, in 1551. He there published eleven books in a three-year period, of which two contained music. He left Maastricht in 1554 and went to Düsseldorf, where he also remained only a few years. He seems to have returned via Cologne to his family home near Heverlee (Belgium).
What is there that is typical of Maastricht in the Maastricht Songbook, besides the fact that it was printed and published there? Not the language, in any case; this is standard written Dutch as it was current at that time and it has very little regional colouration. The title page indeed shows a view of the city of Maastricht, identifying it with the star on the city arms (see page 13). The volume also contains music by several local composers; Ludovicus Episcopius is the chief of these, with eight of his compositions being included. The pieces in five, six and eight parts are all by Episcopius and thus differentiate this'collection from Susato's collection of strictly four-part works' The Mechelen-bom composer was director of music for decades at the Sint Servaes church in Maastricht. Another composer residing in Maastricht when Baethen's book was being printed was Franciscus Floris, most probably a native of Maastricht. Jean Petit de Latre is represented with two compositions and worked in nearby Liège.
Other composers whom Baethen chose were active elsewhere in the Netherlands, including Jacobus Clemens non Papa in Bruges, 's Hertogenbosch and probably Ypres, Jean Wintelroy in 's-Hertogenbosch and Servaes van der Meulen in Bergen op Zoom. All three were employed by religious institutions. Of these composers, Clemens is the most well-represented with five pieces. We do not know the towns where Theo. Evertz, Claudius Salmier, Joan. Zacheus and Pierken Jordain worked, although the lastnamed was probably a fellow-student of Baethen's in Leuven. Apart from Clemens, it was therefore principally from lesser-known composers that compositions in the Dutch Ianguage were available. The quality of the music is, however, surprisingly high.
Baethen's Maestricht Songbook has received but little attention up until now; this is not so surprising in that the soprano part is missing from the five part books so that the music is lacking, as it were, its face. Baethen's book is nevertheless important, in that it contains new works almost exclusively. A number of pieces from Baethen's collection have been preserved complete in Phalesius' Duijtsch Musijck boeck (1572); the remainder we had to reconstruct ourselves.
The reconstruction of the upper voice is painstaking work, for this determines the 'face' of the composition. Through paying close attention to missing notes in chords, cadential formulae, imitative passages and suchlike techniques we feel that we have been able closely to ap proximate the original soprano part. Two parts were missing from Episcopius' Ghequetst ben ic van binnen; it is one of the very few eight~part compositions to a Dutch text and is, as far as we know, the first.
The repertoire of the Maastricht Songbook was most probably used as household music in homes of the upper and middle class. Their most important theme is love, and typical of these songs are the May songs, such as the well-known De Iuste/ijcke mey(no. 4), sung by a lover who offers his sweetheart a May branch. May with its themes of blooming and awakening causes lovers' blood to run faster in their veins. Most of these love songs are melancholy in mood! although there are also love songs with a more scabrous undertone, such as Een aerdich meysken seer jonck van jaren (no. 28); a shepherd lets his 'piglet' root around in the girl's 'garden'.
Baethen also included a number of comical songs, including many drinking songs. Gildekens (drinking companions and good-fornothings) drink until they are flat broke and thrown out of the pub, then going on to the good ship 'St. Reynuit' (St. Stony Broke) in 'Wij comen hiergheloopen' (no. 30). Another ship of fools, this time full of merry women, is the work of the serious church musician Clemens non Papa - 'Te schepe waert! Tes meer dan tijt' (no 8). Also comical is the song of the student who cannot keep his mind on his books because of the noise in the street outside 'Ick zou studeren in eenen hoeck' (no. 15).
© 1999, Louis Peter Grijp
Translation: Peter Lockwood |
