|
|
bron: | CD: Johan Schenk, Bacchus, Ceres en Venus [...] |
| auteur:
|
| Camerata Trajectina (artiest) |
|
| titel: | Johan Schenk (1660-ca 1712): Bacchus, Ceres en Venus (1686). GLO 6060 |
| jaar: | 2006 |
| druk/uitgave: |
| Castricum: Globe (uitgave) | | [s.l.]: Johannes Boer (productie) | | [s.l.]: Erik Beijer (productie & opname) | | [s.l.]: Tom Dunnebier (opname) |
|
| muziek: |
zonder muzieknotatie | | aantal liederen: | 44
44 beschreven in de Liederenbank |
| type: |
audio.
CD.
|
| ex./kopie Meertens: | | | commentaar: | Artistieke leiding: Louis Peter Grijp. Met dank aan: Thuiskopiefonds
For English see below.
De opera Bacchus, Ceres en Venus van Govert Bidloo en Johan Schenck was een historische primeur: de eerste Nederlandse opera die ooit is opgevoerd. Dat wil niet zeggen dat het de eerste opera was die in Nederland ging -- dat was Lully's Isis, die in januari 1677 in Parijs in première was gegaan en in november van datzelfde jaar in de Amsterdamse Schouwburg werd gegeven. Bacchus, Ceres en Venus was ook niet de eerste Nederlandse opera -- dat was De triomfeerende min van Dirck Buysero en Carel Hacquart, gemaakt ter gelegenheid van de Vrede van Nijmegen (1678). Het was Buysero echter niet gelukt de regenten van de Amsterdamse Schouwburg te overtuigen het stuk op te voeren. Opera werd onder meer gezien als een bedreiging van het Nederlandstalige toneel dat sinds jaar en dag op de Schouwburg werd gespeeld. Zo was Theodoro Strycker, die Italiaanse opera's wilde opvoeren, ook niet in de Schouwburg toegelaten. Strycker heeft toen maar zelf een operatheater laten bouwen, aan de Leidsegracht, dat echter binnen enkele jaren wegens financiële problemen moest sluiten (1682).
Met de komst van de beroemde arts en dichter Govert Bidloo (1649-1713) als officieus regent van de Schouwburg (1684) veranderde er echter iets in het sobere, op het Franse classicisme gerichte beleid aldaar. Bidloo wilde het spektakel terug uit de tijd van Jan Vos: sensatietoneel met veel kunst- en vliegwerk. Hij bewerkte onder meer het drama Faëton van de door hem bewonderde Vondel om tot een spektakelstuk, waarin Faëton in volle vlucht door de bliksem getroffen wordt (1685). Bidloo voegde verder veel muziek, koren en dans toe. Het publiek vond het prachtig, maar de kritiek was niet mals: Bidloo had Vondels stuk verkracht, aldus kenners uit de hoek van het kunstgenootschap Nil Volentibus Arduum. Emmers stront in de vorm van schimpdichten en pamfletten werden over Bidloo uitgestort. Hij sloeg terug op oudejaarsavond met een hekelspel over Midas, Koning Onverstand, waarin hij zijn tegenstanders voor gek zette. Dat leverde natuurlijk nog meer stront op.
Bidloo ging echter onverdroten door op de door hem ingeslagen weg en kwam met een heuse Nederlandse Opera, op de Zinspreuk, Zonder Spys en Wyn, Kan geen Liefde zyn (1686). De Amsterdamse gambist Johan Schenck (1660-ca 1720) componeerde er de muziek voor, waarvan een selectie werd uitgegeven onder de titel Eenige gezangen uit de opera van Bacchus, Ceres en Venus (1687). De opera was een succes: hij werd twaalf keer opgevoerd. Maar ook hier oogstte Bidloo spotternij:
Wilt gij een Op'ra zien van zuipen, zwelgen, brassen,
Vol Bachenaal-spel, en baldaadige grimassen?
Gij vindt het alderbest in Bidloos huis verbeeld
Daar hij voor Bacchus en zijn Wijf voor Venus speelt.
Het draait in de opera allemaal om Venus, van wie de Romeinse blijspeldichter Terentius had gezegd dat zij zou bevriezen zonder het gezelschap van de wijngod Bacchus en Ceres, de godin van de vruchtbaarheid (Sine Cerere et Baccho friget Venus). Kunstenaars als Goltzius en Rubens hadden dit thema al verbeeld, met veel weelderig bloot, maar nu zou het dan op het toneel te zien zijn, en te horen! Bidloo stelt het zo voor dat Bacchus en Ceres zich van Venus hebben afgekeerd, om uiteenlopende redenen. Zij drukken hun volgelingen -- wijndrinkers en landbouwers -- op het hart de liefde af te zweren. Deze verstoring van de natuurlijke orde der dingen trekt de aandacht van Jupiter, die zijn bode Mercurius naar de aarde stuurt om Bacchus en Ceres tot rede te brengen. Daar heeft hij, samen met Iris die namens Hera optreedt, een groot deel van de opera voor nodig, maar uiteindelijk lukt het en zijn de vreugdezangen niet van de lucht.
Wat op ons de indruk maakt van een flauw mythologisch verhaaltje, moet in de zeventiende eeuw voor menigeen over the top zijn geweest. Er zal overvloedig naakt in te zien geweest zijn, in elk geval van seksgodin Venus. Dat was vaker vertoond, maar meestal door mannen. Van acteur Jan Meerhuysen werd zelfs gezegd dat hij zo knap als Venus was verkleed, dat men hem moest betasten om het verschil met een echte vrouw vast te kunnen stellen. Nu dus de naakte Venus door een actrice, een zangeres! En Bidloo heeft de zuippartijen van Bacchus en zijn gevolg al even plastisch uitgebeeld, onder meer met een dans van de dronken bacchant Botrys. Diens oude makker Sylenus nodigt hem er zingend toe uit, omdat hij zelf niet meer op zijn benen kan staan. Dat zulks diepe indruk heeft gemaakt, blijkt later wanneer we Sylenus' lied terugvinden in het blijspel De bruiloft van Kloris en Roosje (1707). Het wordt daar als een vrolijk drinklied aangeheven. Bidloo had in Schenck de ideale componist aangetrokken, die niet alleen bucolische grollen in muziek kon vertalen maar even goed prachtige aria's voor de diepbedroefde Venus schreef.
Van dit alles is Bidloo's libretto bewaard en daarnaast 28 airs in de genoemde selectie van Schenck zelf, voor één zangstem en basso continuo uitgegeven bij de erven van Paulus Matthijs in Amsterdam. Dat lijkt heel wat, maar er is ook veel weg: de overige airs, alle instrumentale muziek, inclusief de dansen, alle meerstemmige zettingen en wellicht ook recitatieven. In Bidloo's libretto staan nauwelijks aanwijzingen voor de zang, zodat niet te zien is of de teksten werden gezongen, gesproken of als recitatief voorgedragen Dat er recitatieven zijn geweest wordt echter erg waarschijnlijk wanneer we het libretto vergelijken met de opera's van Lully, die in Schencks tijd zo populair waren in Amsterdam en waarnaar de componist zich lijkt te hebben gericht. Bovendien zien we een soortgelijke combinatie van recitatieven en airs in Schencks zetting van het Hooglied, berijmd en uitgebreid door M. Gargon (1696). Als er in Bacchus, Ceres en Venus inderdaad recitatieven zijn geweest (en geen gesproken gedeelten, zoals altijd is aangenomen), is het overgrote deel van de muziek verloren gegaan.
Om een idee te geven van de muzikale rijkdom van deze opera hebben we de verloren muziek voor een deel gereconstrueerd. De ouverture en de dansen komen uit Schencks bundel Scherzi musicali (Amsterdam 1698) voor gamba en continuo. Voor de Dans van Landlieden kozen we bijvoorbeeld een vierkante bourrée, voor de Dans van Satyrs een wilde gigue en voor Ceres' offermuziek een verstilde sarabande. Eén dans, een Ballet van Baggus uit de Boerenlieties (ca 1700), bleek erg geschikt voor Bacchus' luidruchtige opkomst. Mercurius daalt uit de hemel op een vliegensvlug capriccio en Venus op een gracieuze prelude, muziek die indertijd het geknars van de katrollen moest overstemmen van de lift waarin het vervoer van en naar de hemel plaatshad. We hebben deze stukken omgewerkt voor een bezetting zoals die ongeveer moet zijn geweest aan de Amsterdamse Schouwburg in de jaren 1680: een ensemble van een dozijn instrumentalisten, waaronder in elk geval een klavecimbel en een fagot. De dansen zijn door ons gezet voor twee bovenstemmen en een bas, zoals ook schouwburgcomponisten als Servaas de Konink en Hendrik Anders dat deden. Een tour de force was de ouverture, ofwel het Voorgaande Maatgespel zoals Bidloo het uitdrukte: daarbij bleek de door ons gekozen ouverture voor gamba solo een heuse vierstemmige fuga te herbergen! Enkele recitatieven heb ik opnieuw gecomponeerd naar het voorbeeld van soortgelijke stukken uit Schencks zojuist genoemde zetting van het Hooglied. Waar dat volgens Bidloo's aanwijzingen nodig is, hebben we enkele gezangen meerstemmig bewerkt, bijvoorbeeld wanneer een koor van bacchanten en menaden een herhaling meezingt. De muziek van het onmisbare slotkoor ontbreekt. We hebben de betreffende tekst gezet op een passend lied uit Schencks Koninklyke harpzangen (1694). Zo geeft onze reconstructie meteen een dwarsdoorsnee van het werk van deze begaafde Nederlandse componist, die tot nu toe voornamelijk als een uitzonderlijk gambist bekend was.
Louis Peter Grijp
Johan Schenck, Bacchus, Ceres en Venus (1686)
The opera Bacchus, Ceres and Venus by Johan Schenck is an historical first: it's the first Dutch opera ever performed. That doesn't mean to say it's the first opera ever put on in the Netherlands - that was Lully's Isis, which had its première in January 1677 in Paris and was put on in November of that same year in the Amsterdam Schouwburg, the city's main theatre. Bacchus, Ceres and Venus was also not the very first Dutch opera ever composed; that was De triomfeerende min (The triumphant love) by Dirck Buysero and Carel Hacquart, written to mark the Peace of Nijmegen (1678). However Buysero did not manage to convince the regents of the Amsterdam Schouwburg to put on the show. One reason was that opera was considered to be a threat to Dutch-language theatre that had been playing in the Schouwburg for many decades. For instance Theodoro Strycker, who wanted to have Italian operas performed there, was also not allowed access to the Schouwburg. So Strycker had his own opera theatre built on Leidsegracht, however it had to close its doors within only a few years as a result of financial problems (1682).
The arrival of the famous doctor and poet Govert Bidloo (1649-1713) as an unofficial regent of the Schouwburg (1684) however led to a significant change in the sober policy there, focusing on French classicism. Bidloo wanted to restore spectacles from the era of Jan Vos: stage sensations with plenty of effects. For instance he adapted the drama Faëton by the writer Joost van den Vondel, whom he so admired, into a spectacular piece in which Faëton is hit by lightning while going at full tilt (1685). Bidloo also added plenty of music, choirs and dance. Audiences thought it was wonderful, but the reviews were devastating: Bidloo had defiled Vondel's piece according to connoisseurs from the Nil Volentibus Arduum society of the fine arts. Buckets of excreta in the form of scornful poems and pamphlets rained down on Bidloo. He hit back on New Year's Eve with a satire about Midas, Koning Onverstand (Midas, King Stupidity), in which he lampooned his opponents. That of course resulted in even more excreta.
Bidloo however ploughed on and came up with a real Dutch Opera, op de Zinspreuk, Zonder Spys en Wyn, Kan geen Liefde zyn (Opera to the Motto: Without Food and Wine, Love Cannot Exist) (1686). The Amsterdam gamba player Johan Schenck (1660 - ca 1720) composed the music for it, a selection of which was published under the title Eenige gezangen uit de opera van Bacchus, Ceres en Venus (Several Songs from the Opera about Bacchus, Ceres en Venus, 1687). The opera was a hit: it was performed 12 times. But here too, Bidloo was greeted with derision:
You want to see an opera of drinking, revelry and bingeing,
Filled with Bacchanalia and rowdy posing?
You see the very best portrayed in Bidloo's house
Where he plays the role of Bacchus and his wife plays Venus.
The opera is all about Venus, of whom the Roman comedy poet Terentius had said that she would freeze without the company of the wine god Bacchus and Ceres, the goddess of fertility (Sine Cerere et Baccho friget Venus). Artists such as Goltzius and Rubens had already portrayed this theme with plenty of voluptuous nudes, but now it was seen and heard on stage! Bidloo suggests that Bacchus and Ceres have turned their backs on Venus, for a variety of reasons. They encourage their followers - wine drinkers and farmers - to renounce love. This disruption of the natural order of things attracts the attention of Jupiter who sends his messenger Mercury to the earth in order to bring Bacchus and Ceres to their senses. He needs a large part of the opera for this, together with Iris who speaks on behalf of Juno, but eventually he succeeds and the songs of joy reverberate for a long time.
This may now look to us like a corny mythological romp, but in the 17th century it must have been over the top for many. There will have been plenty of nudity, certainly of the sex goddess Venus. This had been seen in the past, but usually performed by men. It was even said of actor Jan Meerhuysen that he was so beautifully dressed as Venus that people had to feel him to make sure he wasn't a real woman. So now the naked Venus was played by an actress, a female singer! And Bidloo portrayed the drunken revelry of Bacchus and his retinue equally expressively, including for instance a dance by the drunken Bacchant Botrys. In song, his old buddy Sylenus invites him to dance, because he can no longer stand on his feet. Just how much of an impression that made becomes clear later when we rediscover Sylenus' song in the comedy De bruiloft van Kloris en Roosje (The Wedding of Kloris and Rose, 1707). There it is used as a cheerful drinking song. Bidloo had taken on the ideal composer in the form of Schenck, who was not only able to translate bucolic antics in music, but also to write beautiful arias for the very melancholy Venus.
Bidloo's libretto has been preserved and in addition 28 airs in the previously mentioned selection of Schenck himself, published for one vocalist and basso continuo by the heirs to Paulus Matthijs in Amsterdam. It looks like a lot, but much has been lost: the other airs, all the instrumental music including the dances, all the ensemble settings and probably also recitatives. In Bidloo's libretto, there are hardly any indications for the vocals, so that we cannot see whether the lyrics were sung, spoken or recited. The presence of recitatives however becomes very probable when we compare the libretto with the operas of Lully that were so popular in Amsterdam in Schenck's time and on which the composer seems to have focused. In addition we see a similar combination of recitatives and airs in Schenck's setting of the Song of Songs, converted to rhyme and extended by M. Gargon (1696). If there were indeed recitatives in Bacchus, Ceres and Venus (and no spoken sections, as has always been assumed), the vast majority of the music has been lost.
In order to give an idea of the musical wealth of this opera, we have partly reconstructed the lost music for this opera. The overture and dances come from Schenck's anthology Scherzi musicali (Amsterdam 1698) for gamba and continuo. For the Dance of Husbandmen we for instance chose a square bourrée, for the Dance of the Satyrs a wild gigue and for Ceres' sacrificial music, a tranquil sarabande. One dance, a Ballet of Baggus from the Boerenlieties (Peasant Songs, ca 1700), turned out to be very suitable for Bacchus' noisy trance. Mercury descends from heaven to a lightning capriccio and Venus to a gracious prelude, music that was indeed intended to drown out the grinding of the gears of the lifts used to transport the actors to and from heaven. We have adapted these pieces for an ensemble like the one that must have been used in the Amsterdam Schouwburg in the 1680s: an ensemble with a dozen instrumentalists, including at least a harpsichord and a bassoon. We set the dances for two high voices and bass, just as theatre composers such as Servaas de Konink and Hendrik Anders were inclined to do. The overture was a tour de force: the one we chose for the gamba solo turned out to hide a real four-part fugue and could be arranged into a real orchestral work! I have recomposed several recitatives based on the example of similar pieces from Schenck's setting of the Song of Songs. Where necessary according to Bidloo's notes, we have adapted several songs for three or four voices, for instance when a choir of Bacchants and Maenads join in. The music of the essential final chorus is missing. We have set the relevant lyrics to a suitable song from Schenck's Koninklyke harpzangen (Royal Harp Songs, 1694). In this way our reconstruction immediately provides a cross-section of the work of this talented Dutch composer who was in the past primarily known as an exceptional gamba player.
Louis Peter Grijp
|
|
| beschreven liederen uit deze bron (44)
|
|
